Nuevos Chilenos

Ka nui te koa! Kua tae atu ki Chile tētahi atu ope no Te Koutu. Ko Koa rātou ko ngā ākonga tokotoru. Tēnā, whāia tā rātou rātaka!

El chico humilde

Kei te tākaro noa! ¡Estoy jugando no más!

Ko tētahi o ngā hanga pai rawa o te noho ki Chile ko te wā e wātea ai ki te whakaaroaro, ki te whai hoki i ngā mahi hōu o te ao rorohiko – he pēnei i te rātaka nei.

Ko tētahi o ngā mea i whāia i te ata nei ko te mahi Voki. Koinā tāu e kite ana i te taha katau. Hei wāhanga pea mo Te Karere o Te Koutu. Kua roa au e whakaaro ana mo ngā tikanga e pai atu ai te tono pānui ki ngā mātua me ngā hoa o te kura. Tērā pea, he rātaka pēnei.

Na, ka hoki ki te tākaro!

Hei tīmatanga kōrero, he nui tonu te aroha ki mi querido México y su gente muy amable.

Engari i te hiahia hoki au ki te titiro ki nga hanga rere kē ka puta ake i te aituā nui nei. Arā, kei te tino kōrero au i ngā mea hōu ka ākona i reira.

Kātahi au ka tino mōhio ki ngā hanga o te kita. Me te kitenga i te whakaahua o taua kita nei! He uri nō ngā hoariri o ō tātou tūpuna no te tīmatanga rānō o te ora! Te matakahi e hinga ai te tōtara!

Ka ohorere i ngā whakaaro ka puta ake i te pōnānā. Aī! E hia kē ngā poaka ka mate i Īhipa?! He mea ngāwari mā ngā rangatira Mahometana o reira. Me ngā Karaitiana? Creo que es un caso de racismo.

Ahakoa tērā, kātahi anō māua ka hoki mai i te hoko kai i Santa Isabel. Whakaaroaro ai i te tokomaha o ngā tāngata i te tiriti me te rata o ngā kita ki te apiapi o te tangata!

Heoti, ō tātou hoariri, me tō tātou noho tahi, he noho roa. Koina au i whakaaro ai i te pukapuka a Iarere Taimana, he pukapuka tino pai, ko ‘Pū, Iramate, Tira’ te ingoa. Engari he whakaaro anō ā Iarere i te wā nei i te mea kei te haria ki te kōti e ngā tāngata tokorua nō Niukini. He tohu anō mo te iti o te ao e rere nei te kita!

¡Lo que me extraño!

Kei te ohorere rawa au i te iti o te wā e toe ana i Chile! Pātai mai ai ngā hoa chilenos mehemea kua rite mo te hokinga atu. E rua ngā whakautu – ‘Āe’ me te ‘Kāo’. Koina tā māua kōrero i La Pampa. Después de comer la carne excelente de Chile (y de tomar el vino increíble)...

‘Kāo’ i te mea kua waia pai ki te noho i Chile. Arā, ko te kai, ko te whenua, ko te iwi... Me te mea, kua riro te mahi ma te hiahia!

Otirā, i te ata nei, i te whakarongo au ki ngā kōrerorero a Kim Hill me āna manuhiri. Koina tētahi o ngā mea e mokemoke ana au, ko te whakarongo ki a ia i ngā ata o te Rāhoroi. Te koi hoki o ana pātai me āna whakaaro mō tā ngā manuhiri e mea ai!

I tērā atu mutunga wiki i te kōrero mō ngā pukapuka hōu a M. T. Anderson rāua ko Mal Peet. Kia hoki atu ki te haukāinga ka tika tonu te tono atu i aua pukapuka! Ā, te wero pai i te hinengaro! 

¡Mi pobre México!

Ka aroha hoki te whenua e aroha rawa nei au. Tokohia kē nga mate i te tau kua pahure i ngā pakanga o ngā hunga hohoko pakaroro? E tata ana ki te 6,000! Koina pea te hua o te waiho noa, arā, kua roa a Mehiko e raruraru ana i te mahi māminga, i te pōhara. Na, kua riro ma Felipe Calderón hei whakatikatika...

Na, ka maha nga pūrongo kikino mo Mehiko, kātahi rā ka puta tētahi kōrero kino anō! Arā, ko te rewharewha poaka! Ka aroha hoki te whenua mīharo nei! Āhea mutu ai nga kōrero kikino mo Mehiko?

Ko te tūmanako kāore te mate nei e hora atu ki Oaxaca. Kei te āwangawanga mō ō tātou hoa oaxaqueños. Inapō kite ai māua ko Aroha i el presidente e kōrero ana i Salina Cruz mō ngā mahi whakatūpato. Kia kaua ngā Mehikano e kihikihi, e awhiwahi!

Me ngā rōpū ākonga o Aotearoa kātahi anō ka hoki i Mehiko... Ko te āhua nei kua pāngia nuitia te hunga no Rangitoto. ¡Ojalá que se recuparen pronto! Otirā, ka whakaaro i reira mō tā mātou haerenga atu ki reira. Me aha mātou a te tau e haere mai ana?

Na, hei whakakapinga, me kōrero i tā Paraka Ōpama whaikōrero i tana taenga atu ki Mehiko. Kua roa au e whakaaroaro ana i tērā. Ahakoa taku rata ki a ia, i pōuri rawa au i tana whaikōrero. He mea tene noa. He aha tā tōna hunga tohutohu?! I ngaro noa te wā hei kōrero ‘rangatira’ i te hononga  o Amerika ki tētahi o ōna tino hoa tāhaki. Mate noa au i te whakarongo atu. Kāore rawa i ōrite ki tāna i Oropi. Heoti, ehara i te atua...

Kātahi rā!

Kātahi anō ka mutu te mātakitaki i a Paraka Ōpama e kōrero ana i ana whakaaro mo te Hui R20 (Rōpū 20). Kātahi te tangata! I āta kōrerohia ngā mea i kitea e ia. Kāore he kōrero whakaparahako, kāore he kōrero whakahīhī. Kua whakaae a Amerika kia noho hei mema o te ao, ehara kē i te puna tohutohu.

He mihi hoki ki ana whakautu ki ngā pātai a ngā kaipūrongo. Me tana hanga māhaki ahakoa te tangata. Te whakahoahoa ki te Hainamana me Iniana, te mihi aroha ki te kaipurongo whakamutunga. He tangata atamai e aroha ana ki te iwi. Me te hanga kīnaki ko tō Ōpama hanga whakaiti. Ka nui te mīharo, ka nui te mihi!

Me te hui ake? Kei te tino whakaae ahau ki tā ngā rangatira i whakatau ai. Kei tuku noa i te hunga whaimoni kia mahi moni ahakoa te pānga ki tangata kē. Ko te tūmanako ka kikokiko ngā kōrero i ngā mahi a tērā whenua, a tērā whenua.  

Dicho del día...Pepeha o te rā

Anei tētahi whakataukī o konei e rata ana ahau:

Si quieres el perro, acepta las pulgas.

Ina hiahia koe ki te kurī, huia ngā keha!

Arā, me whakaae ki ngā hanga hē o tētahi hoa rānei, o tētahi mahi nui rānei. Ko tā te Pākehā, ‘Mehemea he wera rawa te kīhini mōu, e puta!’

Ko te whakaahua na te Tatimana ko Gerard ter Borch, arā, ‘Ka hāpaki te tama i tāna kurī’.

Curanto – Hāngi

I te wā i haere ai mātou ko Tamsin mā ki te moutere o Chiloé, ka tuku kōrero au mo te curanto. E rua ngā momo curanto, ko tērā o te whenua, arā, ko te hāngi, me tērā o te kōhua. Koina tā mātou kai ko Luisa i tētahi rā.

No te rangi i mua haere ai māua ko Aroha ko te mākete o te pūtahitanga hoko ai i ngā longaniza (notinoti chilena), i te costillar ahumado (kaoako poaka whakaauau), i ngā trutro de pollo (waewae heihei). He kupu Mapuche te ‘trutro’.

I te rā hākari ka tae mai a Luisa me tana kōhua nui, ā, ka haere atu māua ki te feria, koina te mākete nui. Kātahi anō ka whakahoungia, he rawe te āhua. Ka hokona ngā almejas (tuangi) me ngā mejillones (kuku) me ngā papas (rīwai). Paruparu noa ngā pēke i te kai, ka hoki ki te kāinga.

Ka motumotu a Luisa i ngā kai, ka tīrahatia. Ka kōhuangia ki roto i te wai me te waina mā mo te wā roa. Engari te pai o te kakara!

Nāwai rā ka tae mai te whānau Sade Solar, ā, ka noho ki te kai. Kāore māua ko Aroha ka ohorere i te noho a Luisa i te taha o ngā tamariki, he uaua rawa ki a ia te noho i te taha o ōna rangatira! Hei aha rā, ko te kakī ururua!

Na, ka whakarite ahau ki kai curanto anō,  koina te mahi āpōpō!

Papā te whatitiri!

Ka wehe atu i Resistencia, ka wehe tōmuri! Ka tae ki te karāti o FlechaBus, kua raruraru te pūkaha. Ka tōmuri atu... Nāwai rā ka wehe atu, engari kīhai i roa ka pōngia mātou ko te pahi. E rua hāora pea i muri mai ka tīmata te āwhā...

Engari taua āwhā! Ānō i te rere atu mātou ko te pahi ki te mura o te ahi o tētahi pakanga nui, ko Te Arawa e tere atu ana ki Te Korokoro o Te Parata. Kōherahera mai ai te uira, i tērā pito, i tērā pito. He kanapu, he rapa, kāore he tauira, ko te hiahia a ngā atua! I ētahi wā ka tere tika te uira ki te whenua, ā, ka pahū te mura i reira. I ētahi wā ka tāwhana i te rangi ānō he iaia toto – he toto atua. I te huna a Aroha i te kanohi ki ngā ringa, he mataku noa. Engari ahau, he mīharo hiamo atu.

I te tīmatanga ka tū te pahi. Ko te āhua i te whakaaroaro te kaihautū o te pahi mehemea me haere tonu rānei, me hoki rānei. Nāwai rā ka āta haere atu. Kitekite atu ai mātou i ngā kararehe e karioi ana i te taha o te rori – he kāihe, he hōiho, he kau – pōkaikaha ana i te hanga o te pō, i te uira, i te ua.

Taetae ai mātou ki ngā tāone i te koraha kua waipuke katoa ngā tiriti. I ētahi wā ka papā te whatitiri i runga tonu i a mātou, ā, ka whakaruerue noa te pahi, ko te mutunga o te ao! Koina te hanga mō ngā hāora e toru pea. Ka ao te rā, ka puta ki te whaiao, ki te ao mārama. Kātahi te wairua ka tau.

Te reo tuhituhi...

Aī! Kua tōmuri rawa te rātaka nei. Ehara i te mea he nui ngā mahi. Kāore te kura e tīmata anō tae noa ki te mutunga o Pepuere!

Ko tā māua ko te tirotiro ki ngā putanga o ngā ākonga o Te Koutu me te whakatau kōrero i reira. Ko te hanga nei i pai te Tau 11 i te taha o Maru. He pai hoki ngā putanga mo te Waihanga (he pai rawa atu) me te Reo Rangatira. Ko te hanga kino rawa ko te maha o ngā putanga i te ngaro, arā, ko ngā mea rāroto kāore i tāpiritia atu. Ko te mate i tae tāreparepa atu ngā pepa ki ngā ākonga me ō rātou whānau.

Ko tā māua hoki ko te pānui – me Aroha hoki! Kāore au i te mōhio ki te hāora i moe ai a Aroha inapō engari he tōmuri rawa. He aha ai? Kia mutu rānō te pānui i tana pukapuka, ‘Serena’ na Ron Rash. Engari te pai o te pukapuka! He momo ‘MacBeth’, arā, he aha te mutunga mai o te hiamana... E kī!

I mua i tērā ko ‘Te Wharetūroro’ (‘The Pesthouse’) na Jim Crace. Ka mīharo ki ngā kaituhi e kaha ana ki te whakaahua i te ao mō ngā kōrero, koina hoki tā Jim Crace, he ao no muri rawa atu nei. He āhua rite ki tā Cormac McCarthy, ki ‘Te Rori’. Ahakoa ehara te pai i te pērā (he pukapuka e pērā ana te pai?!), i rata tonu atu. Kia hoki ki Aotearoa me rapu ētahi atu pukapuka na Jim Crace.

Ko te pukapuka tuatahi i pānuihia ko ‘Ngā Wāhine Tokoono a Hēnare VIII’ na Antonia Fraser, engari i roto i te reo Paniora, ‘Las seis esposas de Enrique VIII’. I a au e tamariki ana ko Ana Boleyn te tino wahine, he pānga no te hītori Mihinare, i te mea ko ia te whaea o tērā o ngā tino kuini, o Irihāpeti I! Ka aroha hoki a Katerina o Arakona!

Na, ko te pukapuka whakamutunga ko ‘Edgar Sawtelle’ na David Wroblewski. He pērā me ‘Serena’, kei te whai i tētahi o ngā tauira a Wīremu Shakespeare, engari ko ‘Hamlet’. Me mihi i konei ki te atamai whakaharahara o taua tangata, e pāorooro tonu nei ana kōrero. Otirā, koinei tētahi o ngā tino pukapuka i pānui ai au. Ānō he kawa no te ao, he utu hoki mō ngā hara, na, i ētahi wā ka ea te utu i te hunga harakore. Na, ka āta ahu atu te waitara ki tōna mutunga maiki, ka hemo te kaipānui i te aroha ki a Tuahangata me te tūmanako whakamomori e parea atu tōna utu. Aeha!

¡Hace Calor!

Ka wehe i Puerto Iguazú ma runga pahi i te 11:30 i te ata, kotahi hāora e tōmuri ana! He roa te haerenga ki Resistencia, 11 hāora. Tokorua ngā tamariki i ruaki, kotahi i mua tonu i a māua. E toru hoki ngā wā i āta tirohia te pahi e ngā pirihimana, ngā uruwhenua me ngā pēke. Ahakoa ērā hanga hoha, he pai rawa te haerenga ki a au. He papatahi rawa te whenua, engari ka kitea te kawenga kētanga o te whenua i te whakatatanga atu ki Resistencia. Ka ngaro te wao i tua atu o Posadas, ā, ka huri hei mānia. He maha ngā manu, me ngā momo manu. Engari te rahi o ngā kōtare, he rite ki tō te kookaburra o Ahitereiria. Ehara te kōtuku i te manu tapu i konei i te maha!

Ka whakawhiti i te awa whānui rawa, ko te Paraná, i tua atu i te tāone nui o Corrientes. Ka tae ki tāwāhi kua rere kē te whenua, ka nui ngā niu e tupu ana i te mānia. Koina te tīmatanga o El Chaco, he mānia nui rawa. Ahakoa te hoihoi o te pahi me ngā tini motokā ka rongo i ngā tarakihi i waho. Kātahi te hoihoi! Na, ka tae ki Resistencia ka rongo i te wera, auē! I whakaingoatia te tāone nei mo te maha o ngā huakanga a te tangata whenua inamata!

Ka oho i te ata ka haere ki te kimi i ngā wharetaonga, engari i te kati! Ka tae hoki ki te pāka tirotiro haere ai i ngā whakapakoko, he rongonui a Resistencia i reira. Ko tētahi i kitea ko tō Fernando, he kurī i arohaina nuitia e te iwi o te tāone. Nāwai rā kua patua rawatia e te wera, ¡como una sauna! Ka oma atu ki te toa aihikirimi, ka mutu, ka oma atu ki te toa pukapuka me te aire acondicionado. Na, i reira ki te wharekai.

Ka mutu te kai, ka puta ki waho, kua kore ngā tāngata! Ko te wā o te siesta, ko ngā pōrangi nō tāwāhi anahe i waho! Ka hoki ki te hotera tatari ai i ngā pūeru o te whare horoi me te pahi e whakawhiti atu ai i El Chaco ki te tāone o Salta. Ka taha atu i ngā tini rākau mango e tupu ana i te taha o ngā tiriti, me ngā hua huhua o runga. Ka whakaarohia te utu i Aotearoa, aī!

Tres países – E toru ngā whenua

I te rangi tuatahi i Puerto Iguazú, i haere atu māua ko Aroha ki te pito whaka te raki o Argentina. I ērā atu taha o ngā awa (ko te Paraná, ko te Iguazú), i kitea ngā whenua ko Paraguay me Brasil! 

Ka oho i te ata, ka rapu tikanga e wehe atu ai i Puerto Iguazú. Ka 24 hāora te haerenga atu ki Córdoba, kāore rawa a Aroha i whakaae atu. I te mutunga atu ka hokona ngā tīkiti ki Resistencia. Ka rite ngā mahi, ka haere ma runga pahi ki tērā atu taha o te awa Iguazú, ki Brasil!

Ka puta i te whare uruwhenua brasileña ka haere ma runga tēkihi ki Itaipú. Koina tētahi o ngā pāpuni nui rawa o te ao, engari te nui! He tino pai ngā whakaritenga mo te hunga tirotiro. Ka eke ki runga i te pahi hau mātao, ka haere atu ki te ngutu o te pāpuni. Ka mutu te tirotiro, ka heke ki roto, i te taha Paraguay (ko te whenua tuatoru o te rā!). Ka heke i te papahiki ki raro rawa atu titiro ai ki tētahi o ngā mīra hiko. Ka nui te mīharo ki tā te tangata mahi!

Ka hoki ki te tari tūtaki atu ai i a Alvino, i te kaitaraiwa tēkihi, ā, ka whakawhiti atu i El Puente de la Amistad (Te Arawhiti Whakahoahoa) ki Paraguay. I runga i tā māua tohe ko Aroha ka peka atu ki te whare uruwhenua (ahakoa ka uruuru poka noa te nuinga). Na, ka meatia mai me tiki pepa whakauru mehemea nō Aotearoa! Nō reira i hoki tika ki Brasil! Heoti, i tae atu...

Ka waiho a Alvino i a māua i tētahi wharekai i te tāone nui o Foz do Iguaçu. Engari te pai o te kai – ka nui ngā momo kōrau me ngā momo mīti. Ka mutu, ka haere ma raro ki tērā pito o te pūtahitanga tatari ai i te pahi, ā, ka hoki ki Argentina. 

Las Cataratas – ¡inolvidable!

Koinei te rā ka kite i tētahi o ngā tino mea whakamīharo o te ao, ko ngā waiheke Iguazú! Ka tae atu ki te pāka, ka ohorere i te pai me te mā o taua wāhi, kāore he para, he hōu rawa te hanga o ngā whare me ngā ara katoa.

Ka mātua whai atu i te sendero inferior (te ara tōraro). Ka kōpikopiko haere, kātahi anō ka kite i ētahi o ngā waiheke. He uaua te whakakupu i ngā whakaaro, i te mīharo ki te kitenga atu. Te rahi, te nui, te ātaahua, te whakamataku hoki! Me te hanga o te whenua, te kākāriki o te kūwao, te kikorangi o te rangi. Me ngā tini manu, ngārara, ngangara o roto! Ka heke ki te taha o te awa, ka eke ki runga i ngā waka i hari ai i a mātou mā ki mua tonu i ngā waiheke. Ka mākū pai i te rehu me te wai e paratī ake ana – me te hoihoi! E toru ngā wā i tohe atu mātou ki ngā waiheke. E panapana pai ana te manawa!

Ka heke i taua waka, ka whakawhiti atu ki tētahi atu waka i tae atu ai ki te moutere i waenganui i ngā waiheke matua. I te tīmatanga e hia ke ngā kaupeka o te arapiki e tae ai ki runga. Ko tā ngā tāngata e heke ana, ‘¡Vale la pena!’ (‘Ka whai hua te mamae!’). He tika tā rātou! Ka tae ki runga, kātahi ka kite atu i ngā iguana nunui e tatri ana kia whāngaia. Ka tae atu ki tērā atu pito ka tū ki waenganui i ngā waiheke matua. Ka tū kau me te waha e tuhera ana!

Ka hoki ki tuawhenua, ka whai i te sendero superior e titiro iho ai ki ngā waiheke. Kei auau ngā kōrero! Ka mutu, ka eke i te tereina i tae atu ai ki te ara ki La Garganta del Diablo (Te Korokoro o Hātana). I te hīkoinga atu ki reira ka kitea ngā tini manu, ngā honu me te yacaré (he momo ngārara nui). Na, ka tae atu ki te waiheke nui rawa, ko taua Korokoro rā. He kino atu i tō Te Parata! Ka tū te manawa i te kitenga atu.

Ka hoki ki Puerto Iguazú, ka hīrere, ka whakatā. I te 10:00 pm ka haere atu ki te wharekai La Rueda. Engari tētahi o ngā tino kai i te hararei nei! Ko te mea pai rawa ko te pūrini, crema de maracujá (te kātete hua taera). Kātahi te rangi o ngā rangi!

Rosario

Ka ahiahi, ka tae atu ki Rosario. Kua kōmarumaru te rangi, ā, ka ua i ētahi wā. Ka tae atu ki el Hotel Imperio. Ka tau, ka heke atu ki ngā tiriti o te tāone. Tokoiti ngā tāngata, ānō he tāone kēhua. Ka whakatata atu ki te awa whānui, ko te Paraná, titiro atu ai ki ngā tohu whakamaharatanga mo te haki o Argentina, na te Tianara Belgrano i hoahoa.

Kua āhua hoha i ngā tini tohu ki te mana motuhake o te whenua, me te hanga tito hītori. He tino tauira pērā ngā tohu i Rosario, me ngā whakapakoko hanga Rōmana, hanga Keriki. Me te tangata whenua? Kāore rawa e kitea i ngā tohu, i ngā whakapakoko. Ko te mana motuhake mo te hunga ohaoha!

He pai kē te rangi i muri. Ka roa tā māua hīkoikoi i te tāone, mīharo atu ai ki ngā whare tawhito. Kua kī hoki ngā tiriti i te tangata. Ko te hanga pōuri ko te tokomaha o ngā tāngata whenua e rapu kai ana i ngā ipu para (Kāore a Aroha i te rata!). Ko taua mana motuhake anō! Kei te whakaatu te whakaahua tuarua i te tohu e mea ana 'Malvinas, por siempre argentinas' ('No Argentina ngā moutere Falklands mo ake tonu atu'). Te mana...

Ka kimi i te whare i whānau ai a ‘Che’ Guevara, na, te mutunga ake he whare moni tiaki! Ko te ‘che’ he kīanga argentina (he rite te whakahua ki tā te Māori), koina i tapaina ai ki taua ingoa e ōna hoa.

Ka ahiahi rawa, ka hoki atu ki te teihana pahi, ā, ka wehe atu ki Puerto Iguazú. Hāereere noa i te pō...

El Año Nuevo

Ka hoki anō ki el Café Valerio parakuihi ai. Ka mutu, ka hoki ki te hōtera noho noa ai, he putanga pea no te rā o mua. Ka ahiahi, ka heke atu ki Puerto Madera, ki te tauranga waka o Buenos Aires. Kua whakapaingia, ā, e hia kē ngā wharekai i reira ināianei. Ka hīkoi i te taha o te awakeri, me te whakawhiti i el puente de la Mujer, he arawhiti rongonui na te kaihoahoa ko Santiago Calatrava.

Ka whirihia te wharekai Tocororo (he momo manu no Cuba), engari te pai o taua whiringa. He rawe te kai, ahakoa tētahi tamaiti pōhara i whakatata poka noa mai pā ai i te ngū me te matikara paru rawa! I te rangi ka kite atu i ngā mura kāpura. Muy romántico.

I te rangi i muri, ka haere ma runga tēkihi ki te teihana pahi i Retiro, ki te wāhi i i whānakohia ai te kāmera, engari kāore he raruraru. Ka ekengia te pahi, ka wehe atu ki Rosario. Adiós, Buenos Aires. Ahakoa ngā raruraru, kei te mihi tonu ki tētahi o ngā tino tāone o te ao!